Ełk - stolica Mazurskiej oswiaty
Ełk odgrywał niezwykle ważną rolę w dziedzinie kultury w okresie reformacji. Ponieważ na skutek rewolucji w sferze religijnej wielu przedstawicieli kościoła katolickiego wyemigrowało, książę Albrecht potrzebował duchownych protestanckich, którzy opanowali język polski i dialekt mazurski i wezwał z tego powodu do kraju polskich protestantów. Wśród nich był pastor Jan Malecki wywodzący się z rodu szlacheckiego mieszkającego nieopodal Krakowa. Posiadał on wiedzę o technikach drukarskich i niezbędne umiejętności w tym fachu. Książę Albrecht darował mu majątek ziemski Regielnicę w pobliżu Ełku, który zajmował obszar 5 włók i 20 morgów. W 1536 r. Malecki założył tutaj drukarnię. Po tej w Królewcu i Malborku była to już trzecia drukarnia w Prusach. Drukowano tutaj liczne pisma dydaktyczne i traktaty teologiczne oraz Pismo Święte w przekładzie na język polski, które były sprzedawane nie tylko w Prusach ale także w całej Polsce.
W 1537 r. Jan Malecki został powołany na stanowisko naczelnego pastora i był odpowiedzialny za główne urzędy w Ełku, Olecku, Piszu i Rynie. Jego syn, Hieronim przejął po nim funkcję naczelnego pastora i był również pierwszym rektorem nowej szkoły łacińskiej. Ta powstała z chwilą, kiedy książę Albrecht w 1546 r., dwa lata po utworzeniu Uniwersytetu w Królewcu, rozbudował założoną prawdopodobnie już w 1472 r. szkołę parafialną i uczynił z niej szkołę łacińską. W ten sposób Ełk zyskał mocne podstawy aby stać się głównym ośrodkiem oświaty na Mazurach. W 1587 r. uczelnia została przekształcona w szkołę partykularną a w dniu 16.2.1599 w Ełcką Szkołę Książęcą. Przede wszystkim była ona przeznaczona dla uczniów mówiących po polsku lub posługujących się gwarą mazurską. Oprócz tego istniała także szkoła książęca w Saalefeld przeznaczona dla niemieckich uczniów oraz szkoła książęca w Tylży dla uczniów litewskich. Te placówki oświatowe miały za zadanie przygotować zdolnych i chętnych do nauki chłopców do studiów teologicznych, medycznych i prawniczych w Królewcu. Uczniowie pochodzili zarówno z kraju jak i – zwłaszcza później- z zagranicy i uczono się języka polskiego jak również niemieckiego. Pierwszym rektorem w Ełku został Joachim Perbandt, który został powołany na to stanowisko 6.12.1586. Bezpośredni nadzór nad szkołą należał do naczelnego pastora, nadzór zwierzchni pełnił Wydział Filozoficzny Uniwersytetu w Królewcu.
W następstwie poważnych reform administracyjnych w Prusach minister Wilhelm von Humboldt, założyciel Uniwersytetu w Berlinie, przekształcił Książęcą Szkołę w Ełku w gimnazjum. Tutaj kształcili się zgodnie z duchem czasu chłopcy śpiewający w "Sängerkränzchen der Lycker Prima 1830" – jednym z pierwszych chórów męskich w Prusach Wschodnich. Celem chóru było utrzymanie tradycyjnej pieśni niemieckiej i wychwalanie ojczyzny poprzez śpiew. W 1913 roku placówkę edukacyjną przekształcono na gimnazjum reformowane i mieszczącą się w tym samym budynku szkołę realną a w 1924 r. utworzono Gimnazjum Humanistyczne ze Szkołą Realną, w którym w 1925 r. założono stowarzyszenie byłych ełckich uczniów szkoły realnej "Sudavia". Obydwa rodzaje szkół przeniesiono w 1930 roku do niefunkcjonującego już kolegium nauczycielskiego i od 1931 r. wraz ze zmianą ich statusu na połączoną szkołę średnią zmieniono ich nazwę na "Państwą Szkołę Ernesta Moritza Arndta". Zgodnie z reformą szkolnictwa z 1937 roku szkoły realne oraz gimnazja zostały przekształcone w szkoły średnie, gdzie nauka trwała ostatecznie do 20.10.1944.
W 1799 roku założono w Ełku pierwsze państwowe kolegium nauczycielskie w Prusach Wschodnich, które rozpoczęło swą działalność kształcąc 20 seminarzystów. Dyrektorem był arcyprezbiter Tymoteusz Gizewiusz. Placówka nie doczekała się jednak rozkwitu i w 1807 została zamknięta. Dopiero w 1902 r. doszło do ponownego otwarcia kolegium, rozpoczęto wówczas po raz jedenasty w prowincji kształcenie nauczycieli. Kolegium w Ełku jak również inne kolegia nauczycielskie w Rzeszy Niemieckiej zaprzestało swojej działalności, ponieważ zaczęto wymagać, aby nauczyciele posiadali wykształcenie szkoły wyższej.
